Një libër i Papa Piut të Dytë, i botuar në vitin 1531, është një nga librat më të vjetër në koleksionin e Bibliotekës Kombëtare në Shqipëri. I titulluar “Një përshkrim i mrekullueshëm, plot elegancë dhe sharm i Azisë dhe Evropës, nga Papa Piu II, i cili përfshin ngjarje të vjetra dhe të reja, të denja për t’u përmendur ”, është shkruar në latinisht, që i paraprin papatit të Enea Silvio Piccolomini. Ky botim, i përbërë nga 499 faqe, fitoi njohje pas vdekjes së Papës.
Rruga e tij nga Italia mesjetare në Bibliotekën Kombëtare mbetet e panjohur, por duke pasur parasysh konfiskimet gjatë regjimit komunist, besohet se libri i përkiste klerit katolik ose familjeve fisnike shqiptare. I njohur si një humanist i shquar, gjatë pontifikatës së tij (1458–1464), Papa u përpoq të bashkonte Evropën kur Perandoria Osmane po kërcënonte të pushtonte kontinentin.
Megjithatë, ai nuk është i vetmi humanist evropian, librat e të cilit i përkasin Bibliotekës Kombëtare. Një tjetër botim i rrallë i vitit 1645, me një parathënie nga Erasmus i Roterdamit (1466/9-1536) është pjesë e koleksioneve të bibliotekës.
“Një Bibël me një parathënie nga Erasmus i Roterdamit, një nga studiuesit më të mëdhenj të Rilindjes dhe figurat kryesore të kulturës evropiane, është shumë e rrallë. Kjo është një nga bibliotekat më të pasura në Ballkan, ndoshta për arsyen absurde se në kohën e komunizmit këtu u konfiskuan dhe mblidheshin gjithçka. Ne kemi koleksione shumë të pasura nga periudha e Rilindjes Evropiane, Bizantine dhe Osmane, duke përfshirë koleksionin venecian, me 1200 libra, dorëshkrime dhe harta, si dhe autorë grekë dhe latinë të botuar në Evropë në shekullin e 16-të ”, thotë Piro Misha, drejtor i Bibliotekës Kombëtare.
Botime të ndryshme të Biblave, Kuraneve ose librave nga Aristoteli, filozofi francez Diderot ose Jean-Jacques Rousseau, libra në greqisht, latinisht, turqishten osmane, persiane ose arabe i përmirësojnë koleksionet e bibliotekës me inkunabula historike mahnitëse që datojnë që nga ditët më të hershme të shtypjes evropiane.
“Detyra jonë është t'i bëjmë të njohura. Biblioteka ka prioritet trashëgiminë kombëtare, por këto janë vlera universale që ne duhet t'i ruajmë”, thekson Misha. Duke qenë se shekujt i bëjnë ato të rralla dhe jashtëzakonisht të vlefshme, institucioni përballet me sfidën për të siguruar ruajtje dhe restaurim, pavarësisht kushteve në të cilat ruhen fondet, duke ruajtur nivele të caktuara të temperaturës, dritës dhe lagështisë.
“Laboratori i restaurimit është një nga sektorët më të rëndësishëm në çdo bibliotekë kombëtare. Siguron jetëgjatësi të koleksioneve. Pas vlerësimit të dëmit nga specialistët tanë, ata kontrollojnë çdo fond dhe u japin përparësi librave që tregojnë nevojën urgjente për ndërhyrje. Vitin e kaluar, programi EU4Culture pajisi Bibliotekën Kombëtare me teknologjinë më të fundit, duke mundësuar ruajtjen, restaurimin dhe aksesin në internet të librave. Jo vetëm librat e dëmtuar duhet të restaurohen në laborator. Para dhe pas çdo ekspozite, libra, dorëshkrime ose botime të tjera të rralla duhet të përgatiten ose kontrollohen. Tani do të restaurojmë koleksionin venecian, i cili së shpejti do të shfaqet në një ekspozitë të madhe”, shpjegon Misha.
Pajisjet e restaurimit përfshijnë serverë, skanera librash dhe barkode, laptopë, tableta, pluhur librash dhe fshesa me korrent të specializuar, dezinfektues, dhoma dehumidifikimi, makina pastrimi dhe deacidifikimi të librave, duke rritur ndjeshëm aftësitë e bibliotekës.
“Procesi i restaurimit zgjati më shumë. Punonjësit duhej t'i pastronin manualisht librat me furça me qime kali (të buta sa të mos dëmtohej letra). Tani kemi një makinë që mund të pastrojë disa libra nga pluhuri, kërpudhat, formimi i mykut dhe mikroorganizmat në 15-20 minuta. E njëjta gjë vlen edhe për dezinfektimin; nëse do të duhej t'i kalonim librat faqe për faqe pas çdo ekspozite, tani ka një pajisje që dezinfekton 50-80 libra në një proces dy-tre orësh. Në një vit, ne kemi restauruar dhe mirëmbajtur pothuajse 600 libra, dokumente apo botime nga vitet 1700 deri në 1940. Pajisjet ndihmuan në përshpejtimin e proceseve të restaurimit”, vëren Antonio Çikollari, përgjegjës i Sektorit të Mirëmbajtjes së Librit në Qendrën “Sotir Kolea”, pjesë e Bibliotekës Kombëtare ku ndodhet laboratori i restaurimit dhe pajisjet e reja restauruese.
Në varësi të ballinës, libërlidhjes dhe materialit, disa libra kanë nevojë për gati 3 javë për t'u restauruar, me libra të lidhur me lëkurë, ndër më të vështirat për t'u trajtuar për shkak të ndryshimeve në prodhimin e lëkurës gjatë shekujve.
Duke përdorur letrën japoneze për të ribashkuar nyjet e dobësuara të lidhjeve prej lëkure, praktika e restaurimit kërkon delikatesë të përshkruar si "kirurgji libër" me letër, si dhe dizajne të gdhendura në lëkurë. Por kështu brezat mund të shohin ende në një ekspozitë të ardhshme disa libra të mbijetuar menjëherë pas epokës së Gutenbergut dhe të dëshmojnë evolucionin e libërlidhjes gjatë shekujve, duke zbuluar diversitetin e Orientit dhe Perëndimit në formë të shkruar dhe zbukurime.
Projekti EU4Culture financohet nga Bashkimi Evropian (BE) dhe zbatohet nga Zyra e Kombeve të Bashkuara për Shërbimet e Projekteve (UNOPS) në partneritet të ngushtë me Ministrinë e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit të Shqipërisë. Ai fokusohet në rinovimin dhe rivitalizimin e vendeve kryesore të trashëgimisë kulturore të dëmtuara nga tërmeti i vitit 2019 dhe përfaqëson një nga programet më të mëdha të trashëgimisë kulturore të financuar nga Bashkimi Evropian me një buxhet total prej 40 milionë euro.